هیپنوتیزم یا خوابگری شاخه‌ای از علم روانشناسی است که در آن به وسیلهٔ تلقین، شخص در حالت خاصی ازهوشیاری قرار می‌گیرد. هیپنوتیزم یا به طور دقیقتر هیپنوز موجب تسلط دیگری بر فرد نمی‌شود بلکه دیگری با ضمیر ناخودآگاه آدمی به مکالمه و القای تلقینات می‌پردازد. همهٔ هیپنوزها نحوی خودهیپنوتیزم است و هیپنوتیزور خارجی فقط مامای هیپنوز از درون انسان است و آن را می‌زایاند. همة مکاتب و عرفاً به نحوی با هیپنوز درگیر بوده‌اند. ضمیر ناخودآگاه تنها یک تئوریست که توضیح حقایق روی آن سوار می‌شود. هیپنوتیزور نمی‌تواند هرآنچه دوست داشت به سوژه تلقین کند. هیپنوتیزم یک امر خارق‌العاده نیست؛ و کارایی عجیب و غریب ندارد. اگر هم آثار غریبی داشته باشد در عدهٔ کمی دارد و خیلی قابل تکرار و تأیید نیست لذا از منظر علم رسمی پاره‌ای غرایب مشاهده شده در هیپنوز قابل اعتبار و برداشت کلی نیستند. (مبحث شستشوی مغزی البته در این وادی مطرح است ولی میزان پایداری این کارها باید بیشتر ارزیابی شود) هیپنوز خواب نیست. امواج مغزی در این حالت با امواج مغزی حالت خواب در بسیاری موارد فرق می‌کند. از یک منظر هیپنوز با تلقین معمولی هم فرق دارد چرا که مناطقی که بر اثر تلقین تحریک می‌شود با مناطق تحریک شده هنگام هیپنوز متفاوت است. در طی این فرایند، شخص هیپنوتیزور قادر است هر آنچه در نظر دارد به شخص هیپنوتیزم شده القا کند زیرا در این حالت تلقینات هیپنوتیزور بجای حواس بدن عمل می‌کند و ضمیر ناخودآگاه انسان را تحت کنترل خویش قرار می‌دهد.

هیپنوتیزم یک پدیده نرمال مغزی است. مهم ترین اشکالی که الان در جامعه وجود دارد و موجب سوء تفاهم مــی شــود ایـن اسـت کـه آیـا هیپنـوتیزم یـک پـدیـده ماورای طبیعی، غیرعادی و  فراحسی است یا یک پدیده طبیعی است؟ باید گفت هیپنوتیزم یک State مغزی است. بیداری معمولی یک حالت مـغـزی اسـت. کـسـی کـه بـیـدار اسـت مـی بـیـند، مـی‌شـنـود و بـه مـحـیـط واکـنش نشان می دهد. خواب طبیعی نیز یک حالت دیگر مغزی است که در آن کلیه فعالیت های درونی اندام های بدن به صورت طبیعی صورت می گیرد. اما مغز در یـک حالت Stand By قرار دارد. مغز فردی که خوابیده نسبت به محیط واکنش خاص از همان نوعی که فرد بیدار است نشان نمی دهد. مثلا فـردی کـه خـوابـیده واکنشی نسبت به صحبت هایی که اطرافیانش می کنند نشان نمی دهد. هر حسی که از بیرون می آید باید از آستانه ای بالاتر باشد تا فرد خوابیده بتواند به آن واکنش نشان دهد. اگر فرد خوابیده را آرام صدا کنند بیدار نمی شود اما اگر با صدای بلند خطاب شود چون از آستانه خوابیدن بالاتر است، واکنش نشان می دهد و بیدار می شود. در حـالـت خواب مغز فعالیت رویایی دارد. مغز اتفاقات طول روز را آنالیز می کند و در قالب رویا نمود پیدا می کند. اما فرد خوابیده نمی تواند تـصـمـیـم بـگـیـرد و اقـدام مـشخصی انجام دهد. خواب هم یک وضعیت نرمال مغزی است. برخلاف خواب و بیداری که وضعیت های نرمال مغزی هستند، وضعیت های غیرطبیعی نـیـز وجـود دارنـد مـانـنـد بـیـهـوشـی. در بیهوشی توسط داروهایی فعالیت قست هایی از مغز را مهار می کنند به گونه ای که بیداری معمولی و متداول از بین برود. شخص علی الظاهر خواب است اما فرد خوابیده را می توان با تحریک های دردنـاک بـیدار کرد درحالی که فرد بیهوش در مقـابـل شـدیـدتـریـن دردهـای جـراحـی واکنشـی نـدارد چـرا کـه مغز سیگنالی دریافت نمی‌کند. در این حالت مغز Shutdown‌است. حالت غیرطبیعی دیگر  Delirium ‌است که در اصطلاح به آن سرسام می گویند. در این حالت فرد کارهایی می کند و حرف هایی می زند که مغز آن را ثبت نمی کند. معمولا این کارها نسنجیده و بی رویه است. مثلا  بیمار در بیمارستان سرم را از دست خود خارج می‌کند. پرخاشگری می کند و…  اگر فردای آن روز از بیمار سؤال کنند کوچک ترین خاطره ای از این اتفاقات ندارد. اما هیپنوتیزم هیچ یک از این موارد نیست. بلکه وضعیت جداگانه ای است. فرد هیپنوز شده تقریبا شبیه فرد خوابیده است بدن او ریلکس و چشمانش بسته است. البته در همه موارد هیپنوز کلینیکال هم این گونه نیست که فرد چشمانش بسته باشد. هیپنوز در حالت بیداری هم وجود دارد که به آن Alert Hypnosis گفته می شود. ریشه نام گذاری هیپنوتیزم هم چون که هیپنو در لاتین به معنای خواب است از این رو گذاشته شده است. اما در حقیقت یک غلط مشهور است. هیپنوتیزم خواب نیست، اما چون شبیه خواب است این نام گذاری انجام شده است. هیپنوتیزم در واقع بیداری شبیه خواب است. فردی که در هیپنوتیزم قرار دارد به خوبی می شنود، محیط را و شرایط بدنی خود را حس می کند. مغز نیز به این شنیده ها واکنش نشان می دهد. مثلاً به فرد گفته می شود دستت را آهسته آهسته بالا می آوری؟ شخص به این تحرک عمل می کند. بر اساس کتاب اصلی روانپزشکی (کاپلان و سادوک) هیپنوتیزم یک روش روان درمانی است که با تغییر حالت هوشیاری و استفاده از سه مؤلفه تمرکز (جذبه)، انفکاک و تلقین‌پذیری مخاطب را در شرایطی قرار می‌دهد که می‌توان فرآیند درمان هیپنوتیزمی را در مورد او بکار گرفت. در این حالت خاص هوشیاری، جملات درمانگر (تلقینات) در ذهن تحت آگاه و ناخودآگاه سوژه نفوذ کرده و در اعماق ذهن وی ثبت می شود. همین ویژگی، باعث تأثیر شگرف و پایداری درمان هیپنوتیزمی (هیپنوتراپی) می گردد.

دکتر لوبا دانشمند آمریکایی در این زمینه می گوید:

«چکیده و اصل هیپنوتیزم در ایجاد و خلاقیت یک تمایل و توانایی خلاصه می شود که باید در فرد هیپنوتیزم شونده پدید آید. او باید بتواند از صحبتهای هیپنوتیزور و در ذهن روشن و فعال خود تصویری زنده و واضح بسازد و تمام تخیلات و تمرکز ذهنی خود را تنها در این راستا تجهیز و تمرکز بخشد. مطالبی که هیپنوتیزور به او ارائه می دهد ممکن است حقایقی قطعی یا سمبولیک باشند.این تصویری که از هیپنوتیزم ارائه گردید، با پدیده هایی که به صورت خودجوش در جریان زندگی روزمره ما به وجود می آیند، مطابقت می کنند. یعنی مواقعی که ما شدیداً توسط جریاناتی که در اطراف ما می گذرد ، جذب می شویم . برای شرح این پدیده بهتر است مطلبی از دکتر کلمن را عیناً نقل کنیم:در زندگی روزمره ، ما بارها حالت خلسه یا از خود بی خود شدن را تجربه می کنیم. در حالاتی که وقایعی ، به اصطلاح ، ذهن ما را تسخیر می کنند. در این لحظات ما موقتاً آنچه را در اطرافمان می گذرند، فراموش می کنیم. برای مثال کسانی که مرحله نهایی یک مسابقه فوتبال را در تلویزیون مشاهده می کنند، تمام وجود خود را بر روی بازی متمرکز می سازند و نسبت به همه چیز، از جمله این که به چه صورتی روی مبل قرار گرفته اند یا این که همسرشان آنها را برای صرف غذا صدا می کند، بی توجه می گردند.دکتر لوبا در مورد دیگر فرآیندهایی که در زندگی ، ما را جذب می کنند می گوید : بسیاری از ما در برخی از موقعیت ها، حالت عدم احساس درد یا حالت بی حسی را تجربه کرده ایم. مثلاً موقعی که عمیقاً مجذوب یک داستان پلیسی می شویم، برخی دردهای سبک بدنی را حس نمی کنیم. در بعضی از موقعیت ها از جمله در لحظاتی که عمیقاً مجذوب صحبت های دوستی می شویم، ممکن است صدای زنگ یا صدای فردی که مستقیماً ما را صدا می کند، نشنویم. عکس این حالت هم وجود دارد. در لحظاتی از زندگی تمام توجه خود را معطوف به احساس نامطبوعی کرده ایم. مثلا انتظار درد روی صندلی دندان پزشک یا توجه برای احساس بو یا طعمی ناخوشایند و حصول این احساس در پی آن. در لحظاتی که فردی قانع شده یا به او تلقین شده که از عهده کار خاصی بر نمی آید، نمی تواند به خوبی آن کار را هر چند ساده و آسان هم باشد، انجام دهد. ولی اگر ما اعتماد به نفس خودمان را به دست آوریم و مطمئن شویم که قادر به انجام این کار هستیم، حتما در انجام آن توفیق پیدا می کنیم.»

باورهای نادرست درباره هیپنوتیزم:

هنوز برخی تصور می كنند به هنگام هیپنوتیزم ، یك فرد مقتدر و ماهر به طور فعال ، فردی را كه حالت تسلیم به خود گرفته ، كنترل می كند. این تصور از واقعیت علمی به دور است. تصور وجود یك هیپنوتیزور با قدرت زیاد و اسرار آمیز در مقابل فردی ضعیف و مقهور ، به قرن هجدهم باز می گردد كه هیپنوتیزم با استفاده از ” نیروهای مرموز ” و مغناطیسی صورت می گرفت. هیپنوتیزور در آن عصر، انسانی با قدرت جادویی و غول آسا بود كه با وسایل اهریمنی، اراده و روح انسان های دیگر را كنترل و اداره می نمود. نظریه جدید درباره هیپنوتیزم وهیپنوتیزور با این باورهای قدیمی فاصله بسیار زیادی دارد. هم اكنون بسیاری از روان پزشكان و روان شناسان از این نظریه طرفداری می كنند كه : هیپنوتیزور تنها نقش راهنما و هدایت كننده را در برقراری حالت هیپنوتیزم ایفا می كند و ” كار اصلی” را در این جریان خود فرد تحت هیپنوتیزم انجام می دهد.

هیپنوتیزم شدن، نشانه ضعف روحی نیست! همانطور كه دكتر اشپیگل اظهار می دارد:

«هیپنوتیزم شدن نشانه سطح بالایی از هوش  و استعداد  و نمایانگر قدرت و قابلیت فرد در انجام تمركز است.»

 آیا همه افراد هیپنوتیزم می شوند؟

پاسخ کلی مثبت است یعنی اگر قرار باشد یک فرد را هیپنوتیزم کنند بالاخره می توان وی را با یک تکنیک خاص به خلسه فرو برد ، اگرچه ممکن است این امر وقت زیادی بگیرد و تکنیکهای متعددی را مجبور باشیم پیاده کنیم . در واقع به لحاظ تئوری همه انسانها می توانند خلسه هیپنوتیزم را تجربه کنند . اما به لحاظ عملی انسانها ابه چهار دسته کلی تقسیم می شوند :

۱ – ۵ % تا ۱۰ % افراد جامعه را می توان هیپنوتیزم کرد.

۲ – ۳۰ % تا ۳۵ % فقط خلسه سبکی را تجربهمی کنند.

۳ _ حدود ۳۰% تا ۳۵% می توانند خلسه متوسطی را تجربه کنند.

۴ – گروهی که ۲۰ % تا ۲۵% افراد جامعه را تشکیل داده و می توانند خلسه های عمیقی را تجربه کنند.

البته به شرایط فرهنگی جامعه عادات خاص مردمان و … می توان انتظار داشت که فراوانی هر دسته کمی فرق می کند .

 چه کسانی را می توان راحتتر هیپنوتیزم کرد؟

افراد و گروههای زیر معمولا می توانند سریعتر و عمیقتر به خلسه روند :

الف: نوجوانان و جوانان نسبت به کودکان کم سن و افراد مسن.

ب: خانمها نسبت به آقایان راحتتر هیپنوتیزم می شوند.

ج: افرادی که تصویرسازی خوبی دارند و راحتتر رویا پردازی می کنند ، از همین رو با زیگران ، هنرمندان ، کسانی که شعر می گویند ، با موسیقی سروکار دارند و نقاشی می کشند و …. افراد مناسبی برای تجربه هیپنوتیزمند.

د: اشخاصی که کارهای ریتمیک می کنند و به لحاظ شغلی وظیفه انجام عملی مشخص را دارند.

هـ: افراد باهوش و باقدرت خلاقه و تصویرسازی بالا از یک سو و از طرف دیگر افرادی که ساده دل بوده و تلقین پذیری بالایی دارند ، در واقع افراد دو سر طیف جامعه هیپنوتیزم پذیری بالایی دارند .

و: افرادی که شخصیت وابسته یا دارند و اشخاصی که تحت تربیت آمرانه رشد کرده اند.

ز: اشخاصی که ورزشهای رزمی می کنند.

چه کسانی سخت هیپنوتیزم می شوند؟

الف: افرادی که بدبینند و افرادی که توانایی تصویرسازی پایینی دارند . اشخاص وسواسی که به جزئیات توجه می کنند .

ب: افرادی که عادت کرده اند برای هرپدیده و موضوعی دلیلی واضح داشته باشند ، نظامیان رده بالا شطرنج بازان ، هیپنوتیزورها ، اشخاص مسن ، افرادی که هیپنوتیزور را از کودکی دیده اند و نمی توانند تصور کنند که تحت کنترل و تسلط همان طفل کوچک قبل و هیپنوتیزور فعلی درآیند مثل پدر و هیپنوتیزور عمو و دایی و … ااختلاف سنی زیادی دارند .

ج: افرادي كه بهره هوشي پاييني دارند افرادي كه تختلالات رواني دارند كه مانع تمركز در آنها مي شود مثل افراد مضطرب و … كه البته در اين افراد با رفع حالات زمينه اي مي توان شرايط را عوض كرد و فلسفه خوبي در آنها برقرار كرد .

د: چگونه مي توان ميزان هيپنوتيزم پذيري يك فرد را برآورد كرد ؟ با ارزيابي كلي شرايط عمومي يك سوژه به لحاظ جنس ، سن ، هوش ، شغل و … مي توان يك برآورد كلي به عمل آورد ولي تمام اين مورد توضيح داده شده نسبي بوده و ممكن است يك فرد علي رغم شرايطي كه دارد، بر خلاف انتظار پاسخ متضادي به تكنيكهاي هيپنوتيزم بدهد.

هیپنوتیزم درمانی:

تعریف هیپنوتیزم درمانی-” هیپنوتیزم درمانی” یك روش درمانی است كه در یك مرحله یا مراحلی از آن از هیپنوتیزم استفاده می شود.بیمار در صورت تشخیص پزشك معالجش و تمایل خودش می تواند از هیپنوتیزم در برنامه درمانش استفاده كند. برای انجام موفقیت آمیز هیپنوتیزم درمانی بیمار باید:

– ذهن خود را از كلیه افكار انحرافی خالی و پاك كند.

– به اصالت علمی هیپنوتیزم و قابلیت عملی هیپنوتیزور اعتقاد و ایمان داشته باشد.

– به اندازه كافی قدرت تمركز و تصور داشته باشد.

– به برنامه ای كه هیپنوتیزور برای درمان بیماری و یا رفع مشكل او مطرح كرده، مطمئن باشد.

در مورد و شرایط زیر هیپنوتیزم اثرات درمان كننده اثبات شده ای دارد:

– نقش هیپنوتیزم در درمان پرخوری و چاقی

-نقش هیپنوتیزم در ترك اعتیاد به دخانیات ، الكل و بسیاری از مواد مخدر

– درمان بی خوابی

– معالجه حالات اضطرابی

– درمان حالات هیجانی

– نقش هیپنوتیزم در معالجه افسردگی

– درمان ضعف و فقدان اعتماد به نفس

– نقش هیپنوتیزم در ایجاد انگیزه و امید

– درمان وسواس و رفتارهایی كه فرد به صورت اجباری انجام می دهد

– درمان عادت جویدن ناخنها

– معالجه عدم قدرت درتمركز فكری

– نقش هیپنوتیزم در درمان لكنت زبان در مواردی كه نقص عضوی در كار نباشد

– نقش هیپنوتیزم در درمان حالاتی كه فرد در شناخت هویت خود دچار مشكلاتی شده است

– درمان انواع ناتوانی ها و مشكلات جنسی

هیپنوتیزم درمانی می تواند به دو شكل متفاوت صورت بگیرد:

– دگر هیپنوتیزم درمانی

در دگر هیپنوتیزم درمانی، درمانگر پس از صحبت كردن با بیمار و ایجاد آمادگی ذهنی و روحی در او، در صورت نیاز بیمار به القای خُلسه هیپنوتیزمی، او را به عمق مناسبی كه برای برنامه درمانی اش مناسب باشد، می رساند و در این شرایط به هیپنوتیزم درمانی می پردازد.

– خود هیپنوتیزم درمانی

در روش خود هیپنوتیزم درمانی كافی است بیمار طی ۲ یا ۳ جلسه ، طریقه استفاده از خود هیپنوتیزم و نحوه درمان و تلقین به خود را بیاموزد. پس از آن می تواند با روشی كه یاد گرفته خودش را در خلسه هیپنوتیزمی  قرار دهد و در این شرایط، به صورت ذهنی ، متن تلقین را مرور كند و یا به نوار صوتی كه پس از چند دقیقه سكوت. (مدت لازم برای رسیدن او به حالت خود هیپنوتیزم) متن تلقین را پخش می كند ، گوش دهد. در این وضعیت ، بیمار بدون نیاز به مراجعات مكرر به مطب پزشك و صرف هزینه گزاف ، خودش این برنامه درمانی را انجام می دهد.

شما هر طور كه بخواهید ، همانطور خواهید شد! در جهان پهناور ذهن، به همان صورتی كه شما فكر می كنید، نیروهای محركه و انگیزه دهنده شما، به همان گونه سرنوشت شما را رقم خواهند زد ؛  شما  به طریقی خواهید رفت كه به آن باور دارید و تا موقعی كه زنده هستید، اراده شما بی صدا نخواهد گشت. پس در تمام جریان زندگی خود به این كلام هوشمندانه توجه داشته باشید:

«هرگونه كه فكر كنم، همان گونه زندگی خواهم كرد.»